موانع تحقيق و نوآوري در جمهوري اسلامي ايران و راهكارهاي رفع آن
مقدمه
جمعي از علما و فضلاي حوزه و دانشگاه در تاريخ 18/11/81 باارسال نامه اي خطاب به رهبر معظم انقلاب اسلامي از ايشان درخواست نمودند كه در راستاي توليد نرم افزار علمي و ديني و نهادينه شدن فضاي علمي در كشور دستورات لازم را صادر فرمايند. مقام معظم رهبري در پاسخ به نامه ايشان ضمن موافقت با كليات پيشنهاد، براي تحقق اهداف و آرمانهاي مطرح شده، شوراي عالي انقلاب فرهنگي را موظف نمودند تا اين ايده را در اولويت دستور كار شورا براي رشد كليه رشتههاي دانشگاهي قرار دهد تا زمينه براي تحقق اين هدف بزرگ به تدريج فراهم گردد و دانشگاههاي كشور بار ديگر در صف مقدم تمدن سازي اسلامي و رشد علوم و توليد فنآوري و فرهنگ، قرار گيرند. متعاقب آن شوراي عالي انقلاب فرهنگي نيز از شوراي پژوهشهاي علمي كشور درخواست نمود تا حداكثر ظرف مدت 6 ماه نسبت به شناسايي موانع تحقيق و نوآوري و ارائه برنامهها و راه حلهاي لازم اقدام نمايد به همين منظور كميتهاي متشكل از افراد حقوقي و حقيقي ذيربط تشكيل گرديد و ضمن انجام يك مطالعه جامع بويژه بر روي منابع و مقالات چاپ شده درخصوص مشكلات و مسائل گوناگون بخش تحقيقات، با شناسايي و طبقهبندي موانع عمده، راهكار و چشم انداز مطلوب بلند مدت و كوتاه مدت بخش تحقيقات را در راستاي بند 9 چشمانداز ايران 1404 با هدف ارتقاي توليد علم و فناوري و گسترش مرزهاي دانش و ايجاد فرهنگ تقاضاي تحقيق و پژوهش در كشور و تقويت نهضت نرمافزاري تدوين نمود.
الف ـ چشمانداز بلندمدت بخش تحقيقات كشور
1ـ موانع تحقيقات و نوآوري در ايران
1ـ1ـ موانع مربوط به مديريت، سياستگذاري و نظام تحقيقات
1ـ چندگانگي متوليان امور پژوهش كشور
2ـ فقدان يك الگوي مديريت علمي و پژوهشي مناسب در مراكز علمي و پژوهشي
3ـ فقدان ساختار مناسب در نظام آموزشي براي پرورش محقق توانا
4ـ ضعف مديريت علمي در جلب و هدايت مشاركتهاي بخش دولتي و خصوصي
5ـ شكاف بين مراكز تحقيقاتي و دستگاههاي اجرايي
6ـ غيرواقعي بودن اولويتهاي تحقيقاتي و نبود يك رويكرد نظامگرا در تحليل و تبيين نيازها
7ـ فقدان ساختار مناسب مديريت كلان و ستادي در نظام پژوهشي كشور
8ـ ناهماهنگي در سازمانهاي مسئول در امر پژوهش
9ـ عدم ثبات در مديريت پژوهش كشور
10ـ فقدان استقلال علمي سازمانهاي پژوهشي كشور
11ـ روشن نبودن راهبرد تحقيقاتي دراز مدت براي كشور
12ـ مشخص نبودن جايگاه تحقيقات غيردولتي و سياست حمايتي و تعاملي مناسب دربارة آنها
13ـ فقدان معيارهاي ارزيابي، سنجش و نظارت در فعاليتهاي تحقيقاتي
14ـ فقدان جايگاه و يا سازماني براي پيگيري درباره به كارگيري نتايج تحقيقات
15ـ فقدان تشكيلات مناسب براي همكاري بين صنعت و دانشگاه
1ـ2ـ موانع مربوط به فرهنگ تحقيق
1ـ آموزش محوريِ نظام تعليم و تربيت كشور
2ـ عدم ترويج فرهنگ كارگروهي
3ـ ضعف سرمايهگذاري براي توليد دانش و عدم توجه به زايش تفكر و انديشه
4ـ فقدان باور پژوهشي در سطح كشور
5ـ فقدان انگيزه فرهنگي در امر پژوهش
6ـ ناآشنايي بسياري از محققان با تعاريف، مفاهيم و روشهاي تحقيق براساس استانداردهاي بينالمللي
7ـ فقدان عزم ملي در زمينه توليد و نوآوري به اتكاي تحقيق
8ـ فقدان زمينههاي كافي براي تقاضا و سفارشهاي پژوهشي و انجام طرحهاي تحقيقاتي در سطوح بالاي مديريت كشور
9ـ تعميق شكاف علمي و فني ميان كشور و جهان
10ـ فقدان فضاي علمي و تحقيقاتي مناسب در كشور
11ـ نا آشنايي ماموران گمركي در ارتباط با مواد تحقيق، تجهيزات پژوهشي و فرهنگ تحقيق
12ـ فقدان ترويج دانش در ميان مردم و ايجاد فرهنگ تقاضاي استفاده از نتايج و دستاوردهاي محققان
1ـ3ـ موانع مربوط به محققان
1ـ چندشغلي بودن محققان و اعضاي علمي بخش پژوهش
2ـ ضعف دسترسي به اطلاعات و منابع علمي توسط محققان در كشور
3ـ عدم انتقال تجارب محققان برجسته به محققان جوان به نحو مطلوب
4ـ عدم توازن وضعيت مالي اساتيد، پژوهشگران و محققان و ضعف انگيزه براي انجام طرحهاي تحقيقاتي
5ـ فقدان امنيت شغلي و آرامش فكري محققان نسبت به زندگي در حال و آينده
6ـ فقدان فضاي مناسب و فرهنگ همكاريهاي بينالمللي در داخل و خارج از كشور
7ـ عدم شرايط مناسب اجتماعي براي احترام عملي به محققان
8ـ فقدان راهكار اساسي براي استقرار مغزها و بازگشت دانشمندان ايراني داراي وجهه بينالمللي از خارج
9ـ پايين بودن شاخص نسبت پژوهشگران به جمعيت كشور
10ـ ناشناخته ماندن محققان و اساتيد زبده و صاحبنظر در امر تحقيق
1ـ4ـ موانع مربوط به فضاي استاندارد علمي و تحقيقاتي
اين موضوع، ادغامي از تمامي مشكلات مطرح شده داخلي و خارجي و مسائل ناپيداي ديگر در سر راه رشد و ارتقاي دانش كشور مي باشد.
1ـ5ـ موانع مربوط به قوانين و مقررات پژوهشي
1ـ وجود ضعف در نظام استانداردهاي پژوهشي در كشور
2ـ وجود ديوان سالاري اداري در جهت هزينه كردن بودجه مصوب طرحهاي پژوهشي
3ـ عدم تحرك و انعطاف پذيري در نظام اداري مراكز علمي و تحقيقاتي
4ـ چند قانوني، بي ثباتي و تغيير دائمي قوانين حاكم بر تحقيق بدون نظرخواهي از محققان ارشد
5ـ متناسب نبودن شرايط آييننامههاي استخدامي براي جذب نيروهاي پژوهشگر
6ـ حاكميت سازوكار اداري نسبت به سازوكار تحقيقاتي
7ـ فقدان شفافيت قوانين و مقررات در خصوص مالكيت معنوي و ثبت اختراعات و نوآوريها
8ـ فقدان الزامات قانوني به منظور بكارگيري نتايج تحقيقات در سطح كشور
9ـ شدت ديوان سالاري در مورد تهيه و توزيع مواد و تجهيزات تحقيقاتي و اطلاعاتي
10ـ غامض بودن بعضي از مقررات پژوهشي و عدم شفافيت آنها
11ـ پيچيدگي قوانين گمركي در خصوص ترخيص تجهيزات و كالاهاي پژوهشي
1ـ6ـ موانع مربوط به بودجه تحقيقات و امكانات تحقيق
1ـ ناكافي بودن سهم بودجه تحقيقات كشور برحسب GDP در قياس با ساير كشورها
2ـ كمبود مواد، ابزار، تجهيزات و اطلاعات لازم تحقيقاتي در كشور
3ـ فقدان تخصيص بودجه مناسب براي بخشهاي تحقيق و توسعه كشور
5ـ عدم سرمايهگذاري بخش خصوصي در امور علمي و پژوهشي
6ـ ضعفهاي حاكم بر چگونگي هزينه و توزيع بودجه تحقيقاتي كشور
1ـ7ـ موانع مربوط به بكارگيري نتايج تحقيق
1ـ بيتوجهي و بي اعتمادي مديران نسبت به يافتههاي پژوهشي
2ـ واقعبينانه نبودن نتايج تحقيق
3ـ وجود اختلاف نگرشي ميان پژوهشگران و سطوح اجرايي كشور
4ـ عدم احساس نياز به پشتوانه پژوهشي در برنامهريزيها و سياستگذاريهاي كشور
5ـ تأخير در فرايند اجراي طرحهاي پژوهشي و عدم ارائه نتايج در زمان تصميمگيريها
6ـ فقدان الزامات و تضمينهاي لازم براي بكارگيري نتايج تحقيق در كشور
7ـ نامشخص بودن نتايج تحقيقات و عدم بهرهگيري از آنها
2ـ رفع موانع تحقيق و نوآوري با هدف ارتقاي توليد علم و فناوري و گسترش مرزهاي آن، تقويت نهضت نرمافزاري و ايجاد فرهنگ تقاضاي تحقيق و پژوهش در كشور
2ـ1ـ زير ساختهاي لازم براي تحقق هدف
2ـ1ـ1ـ مديريت، سياستگذاري و نظام تحقيقات
1ـ ساماندهي نظام مديريت تحقيقات كشور
2ـ1ـ2ـ فرهنگ تحقيق
1ـ ايجاد فرهنگ نياز به تحقيق، نوآوري، پژوهش باوري و فضاي علمي و تحقيقاتي در كشور
2ـ اصلاح نظام آموزشي در راستاي پژوهش محوري
2ـ1ـ3ـ محققان
1ـ پرورش پژوهشگر توانا و محقق كارآمد
2ـ ايجاد انگيزه تحقيق، نوآوري و پژوهش در پژوهشگران
3ـ احترام عملي به دانشمندان و متخصصان و حفظ و تأمين رفاه و شؤون اجتماعي آنان
2ـ1ـ4ـ فضاي استاندارد علمي و تحقيقاتي
1ـ ايجاد فضاي همكاري بينالمللي
2ـ تلاش براي حفظ و حمايت از حقوق مالكيت فكري و معنوي
3ـ پيوستن به كنوانسيونها و موافقتنامههاي بينالمللي در زمينه حمايت از مالكيت آثار ادبي، هنري، صنعتي و تجاري و حق نسخهبرداري
4ـ عزم ملي براي استقرار دانشمندان و جلب رضايت عمومي آنان
2ـ1ـ5ـ قوانين و مقررات پژوهش
1ـ ساماندهي قوانين و مقررات پژوهشي
2ـ تسهيل امور گمركي و بانكي در راستاي تهيه تجهيزات و مواد پژوهشي
3ـ اتخاذ تدابير و الزامات قانوني براي ايجاد و استحكام پيوند ميان صنعت و دانشگاه، مراكز پژوهشي و پژوهشگران
2ـ1ـ6ـ بودجه تحقيقات و امكانات تحقيق
1ـ ساماندهي منابع مالي در راستاي رشد تحقيقات و فراهم نمودن تجهيزات، امكانات ومواد پژوهشي
2ـ بكارگيري حمايتهاي مالي بخش خصوصي
3ـ ساماندهي نظام اطلاعرساني و دسترسي به منابع علمي
2ـ1ـ7ـ به كارگيري نتايج تحقيق
1ـ نحوه بكارگيري نتايج تحقيقات در كشور
ب ـ چشمانداز كوتاه مدت بخش تحقيقات كشور
1ـ رفع موانع تحقيق و نوآوري با هدف ارتقاي توليد علم و فناوري و گسترش مرزهاي آن، تقويت نهضت نرمافزاري و ايجاد و گسترش فرهنگ تقاضاي تحقيق و پژوهش در كشور
1ـ1ـ اقدامات مربوط به مديريت، سياستگذاري و نظام تحقيقاتي
1ـ تعيين متولي تحقيقات و فناوري و تدوين الگوي مديريت علمي مناسب براي مراكز علمي و پژوهشي كشور
1ـ2ـ اقدامات مربوط به محققان
1ـ تمهيد محل سكونت مناسب و تأمين امكانات رفاهي لازم براي دانشمندان، اساتيد ممتاز، محققان برجسته
و پژوهشگران ارشد كشور2 و فراهم نمودن شرايط استقرار موقت دانشمندان ايراني خارج از كشور 3
2ـ تدوين آييننامه استخدامي ويژة افراد مذكور خارج از ضوابط و قوانين عمومي كشور
3ـ صدور كارت اعتباري مالي ارزي (Credit Card) براي افراد مذكور 1 به منظور تسهيل در انتقال وجه در راستاي رشد پژوهش آنان
4ـ صدور كارت سبز 2
5ـ تقويت مالي مستقيم از طريق صندوق حمايت از پژوهشگران در راستاي طرح تحقيقاتي مشترك براي كارهاي تحقيقاتي گروهي دانشمندان ايراني در جهت توليد علم و فنآوري و گسترش مرزهاي آن و ايجاد صندوق ارزي 3 جهت خريد تجهيزات و مواد پژوهشي فوري
6ـ تصويب طرحهاي تحقيقاتي بصورت اعتبار ويژه (Grant) براي پژوهشگران ارشد جهت رشد پژوهشي آنان در راستاي توليد علم و فنآوري
1ـ3ـ اقدامات مربوط به قوانين و مقررات پژوهشي
1ـ تشكيل كميته اصلاح مقررات پژوهشي به منظور:
2ـ تدوين آييننامههاي لازم براي تسهيل امور علمي و پژوهشي پژوهشگران ارشد كشور
3ـ تسهيل تشريفات گمركي براي ورود تجهيزات و مواد پژوهشي و تسهيل امور تحقيقاتي براي مراكز علمي و پژوهشي كشور
4ـ تقليل مراحل مالي، اداري و حذف قوانين دست و پا گير در فرايندهاي تصويب تا اجراي
طرحهاي تحقيقاتي به گونهاي كه تمامي امور بتواند بصورت كارت اعتباري و ارزي انجام پذيرد و فاكتورهاي آن مورد قبول ذيحسابيها باشد.
1ـ4ـ اقدامات مربوط به دسترسي به منابع و اطلاعات
ـ تسهيل امور مالي براي اشتراك نشريات علمي ـ تخصصي، كتب و نرم افزارهاي معتبر بينالمللي مرتبط با زمينه تخصصي افراد مذكور توسط كارت اعتباري مالي ارزي
ـ ايجاد مركز اطلاع رساني علمي الكترونيكي در كشور براي اتصال به مركز يا مراكز اطلاع رساني علمي كشورهاي پيشرفته در راستاي اطلاعرساني علمي ـ پژوهشي به مراكز علمي و پژوهشي و پژوهشگران كشور
ـ مقرر شد هيأت دولت ظرف مدت شش ماه، با همكاري دستگاههاي اجرايي ذيربط، راهكارهاي عملياتي نمودن رفع موانع تحقيق و نوآوري را تدوين نموده و به شوراي عالي انقلاب فرهنگي ارائه دهد./1ص/535ـ2ـ1